Вака е запишано во книгата „Уметничкото богатство на Македонија“ од 1984 година.
Жената како симбол за живот, истрајност и храброст, низ историјата се покажала како важен столб на семејството, но и во општеството. Таа била (сè уште е) инспирација за голем број на уметнички дела, но со својата храброст и сама создала дела што се за восхит.
Денес се зборува за матријархатот како општествено уредување во предисторијата. Постојат верувања дека жената била столбот на тогашното општество. Но, за постоење на матријархатот постојат различни гледишта и толкувања. Најважното е дека жената отсекогаш била двигател во општеството.
Жената во предисторијата во матријархално или матрилинеарно општество?
Голем број на археолози и антрополози имаат поделени мислења кога станува збор за матријархатот. Едни сметаат дека е издржан, а други дека не е издржан концепт. Некои сметаат дека матријархалните општества не се докажани во предисторијата, други велат дека имало матрилинеарни општества.
Археологот м-р Елена Стојанова Канзурова, кустос советник за неолит во Археолошкиот музеј на Република Македонија, посочи каков бил култот на жената во предисторијата, односно во младото камено време.
„Ако говориме конкретно за предисторискиот период неолит (младо камено време) на територијата на Македонија (од втората половина на VII милениум пр.н.е., сè до V милениум пр.н.е.), можеме да кажеме дека жената во тоа време несомнено имала посебен општествен статус. Бројот на откриените женски фигурини, несомнено е многу поголем во однос на машките фигурини, не само на територијата на Македонија, туку и во другите региони во овој предисториски период. Улогата на жената како родилка, мајка, била поистоветувана со култот на плодноста, односно со култот на Големата Мајка, на што укажуваат бројните керамички претстави од локалитетите во Скопскиот, Полошкиот регион, Пелагонија,“ истакна Елена Стојанова Канзурова.
Според археологот Јовица Ристов, голем број на археолошки предмети пронајдени на територијата на Македонија, укажуваат на статусот на жената во тоа време.
„Бројни археолошки предмети од неолитските локалитети ширум Македонија сведочат за култниот статус на жената во општеството. Во оваа категорија на предмети спаѓаат разните женски фигурини претежно изработоувани од печена глина, со исклучок на ретки примероци изработени од мермер. Една категорија на предмети познати како жртвеници од типот на ,,Големата Мајка” даваат драгоцени податоци за матријархатот кај нас. Овие жртвеници со поголеми димензии се најдобра илустрација за култниот статус на жената како мајка и заштитничка на домот и семејството, воедно и најсилен белег за духовната култура на неолитските заедници во Македонија,“ истакна Јовица Ристов.
Додека археологот д-р Гоце Наумов, истакнува дека матријархатот претставува романтична перспектива за предисторијата.
„Матријархатот како социјален концепт сѐ уште претставува романтична перспектива за далечното минато, особено за предисторијата. Оваа идилична визија за каменото време е теориски конструкт поставен пред повеќе од еден век кој имал за цел да ги илустрира научните перспективи на тогашните стручњаци, но не го илустрирал автентично и она што било карактеристично за каменото време. Ова видување за палеолитот и неолитот како ера на матријархатот, било претежно базирано врз откритието на бројни женски фигурини на европските локалитети и по автоматизам било аплицирано врз реконструкција и на општеството од таа ера. Досега не постојат доволно податоци за палеолитот и неолитот да се третираат како време на матријархатот и не може бројноста на женските фигурини да биде доволен аргумент за тоа,“ истакна Гоце Наумов.
Археологот Гоце Наумов дополнително посочи дека во архаичните заедници жените биле активни и во доменот на она што се нарекува „машка работа“.
„Најновите истражувања укажуваат на тоа дека жените во архаичните заедници, вклучително и предисториските, не биле само родилки и домаќинки, туку биле активни учесници во домен на она што се нарекува „машка работа“. Постојат бројни докази дека тие биле инволвирани во ловењето, војувањето, орањето, градењето куќи, трговијата, па дури и во одборите кои одлучувале во рамки на заедницата. Познати се не мал број на племенски заедници каде матрилинеарните и матрилокалните врски биле дел од општественото уредување. Тоа секако ја истакнува улогата на жените во овие општества, но не ја потврдува нивната организација како матријархална. Познати се неколку матријархални архаични заедници, но нивниот број е толку мал за да се земат како референца за толкување на заедниците од далечното минато, особено на предисторијата,“ кажа археологот Наумов.
Јовица Ристов
археолог
„Поради отсуството на писмо и на пишани податоци за животот на луѓето во прдисторијата, податоци за организацијата на семејните структури црпиме од материјалните наоди, како и од некрополите. Па така, освен материјалните наоди кои сугерираат за жената како домаќинка, имаме и потврда за нејзината улога како свештеничка од периодот на железното време ( од Х до VI век пр.н.е. ).“
Археологот Наумов додава дека во неолитот жените имале активности коишто не се типични за современата модерна поделба на родови улоги.
„Во таа смисла жените веројатно повеќе биле инволвирани во домашните активности, како готвењето, одгледувањето деца и одржувањето на домот, тоа се стереотипи кои во многу племенски општества не се доминантно присутни. На пример, има многу племиња (општествена организација слична на онаа во неолитот), во кои жените ловат, градат куќи, изработуваат алатки и ораат т.е. ангажирани се во „типични машки“ активности. Од друга страна, меѓу народот Хопи во југозападниот дел на Северна Америка, мажите се оние што најмногу и најдобро ткаат облека и килими, „типична женска“ активност. Според тоа, може да се очекува дека и во неолитот жените имале активности нетипични за нашата стереотипна модерна поделба на родовите улоги, иако нема докази, не би требало да нѐ изненади тие да го правеле истото она што и мажите. Тоа е мошне очекувано со оглед на тоа што не било едноставно да се одржи стабилноста на една заедница или населба (село), така што жените, како и децата, мошне веројатно биле вклучени во сите сфери каде што заедничката работа била неопходна. Оттука може да се претпостави дека одредени жени имале и повисок статус, доколку успеале да се наметнат со својот став, искуство или знаење. Тоа е тешко да се докаже, но не треба да се исклучи, бидејќи постојат мноштво такви етнолошки примери, каков што е случајот и со жените кај Чироки Индијанците“, заклучи Гоце Наумов.
Бројни женски фигурини од предисторијата на територија на Македонија
Предисториските уметници за својата имагинација и симболи се инспирирале и ја изразувале преку предметите. Тоа биле форми на домашни жртвеници, модели на куќи, фигури на животни, луѓе, божества, накит, но и на цртежи и шари на глинени предмети. Голем број од глинените предмети од неолитот успеале да му пркосат на времето и да издржат до ден-денес.
Според статистичките анализи на половите обележја на фигурините во Македонија, најголемиот број се женски. Ова се темели врз основа на присуството на примарните полови обележја (гениталии) и секундарните (дојки, бедра, поза на рацете и начин на фрагментирање).
Елена Стојанова Канзурова
археолог
„Археолошкиот музеј во Скопје во неговите збирки за Неолит (младо камено време), Енеолит (бакарно време), Железно време, Класичен период, Хеленистички период, Римски период, Рановизантиски период, Нумизматика, Епиграфика и камена пластика, се чуват артефакти изработени од глина, камен, метал на кои се претставени женски ликови. Во збирката за антропологија се чуват женски скелетни наоди од неколку археолошки локалитети кои потекнуваат од разни временски периоди. Оваа збирка за антропологија содржи и неколку реконструкции односно портретни скулптури и цртежи на комплетни женски фигури во природна големина, со претстава на облека, накит и оружје од неколку предисториски и подоцнежни периоди.“
Најстарите артефакти, предмети, кои ја симболизираат жената се наоѓаат во археолошката збирка за неолит (младо камено време) во Археолошкиот музеј во Скопје и се стари околу 8 000 години.
Еден од најмаркантните појави во неолитот во Македонија се жртвениците од типот на „Големата Мајка“. Женските антропоморфни модели на куќи познати како „Големи Мајки“, се едни од најзначајните и најсложени артефакти во Македонија.
„Тие се можеби едни од најуникатните археолошки артефакти во Македонија кои прикажуваат фантастична целина на човечко тело и куќа. Тие се популарно именувани како „Големи Мајки“ што е уште една погрешна терминологија која наведува на одамна надминати концепти и тесногледи толкувања. Ова име е секако несоодветно за овие мошне комплексни и разнолики предмети, прво затоа што голем дел од нив не можат да се потврдат како женски претстави, а второ затоа што не сите жени се воедно и мајки. Тоа е исто како сите женски претстави на средновековните фрески да ги именувате Богородици, а притоа меѓу нив има и светици, монахињи, благороднички, служителки и мноштво непознати ликови кои се дел од богатите сцени,“ истакна Гоце Наумов.
Прилогот оригинално е објавен на 10.11.2021 година
„Жената на неолитските фигурини и на жртвениците најлесто била прикажувана од религиски аспект. Најдобар пример за жената прикажана како мајка и заштитничка на домот е Жртвеникот од Церје во Говрлево, каде на горниот дел од овој предмет е прикажана жена во блажена состојба. Познати се и садови со претстава со женски атрибути, а нивната намена може да се каже дека е двојна, односно во улога на култот. Но, еден таков сад од Таринци кај Штип има функција и на пиксида (мал сад со капак) во која е пронајден ѓердан од школки кои потекнуваат од Средоземјето. Жената на неолитските фигурини е прикажувана во повеќе положби, како седи, како стои, со раширени раце и во други позиции, а на овие предмети се забележува и претстава на накит на нејзиното тело, но претежно женските фигурини се со нагласени женски атрибути, кои ја симболизирале плодноста,“ истакна археологот Јовица Ристов.
Археологот Гоце Наумов, кој воедно е и автор на книгата „Неолитски фигурини во Македонија“, вели дека женските фигурини во предисторијата ги изработувале илјадници „вајари“ кои можеле да имаат различни причини да прикажат една жена.
Гоце Наумов
археолог
„Ако се земе обопштеното гледиште на женските фигурини, тогаш тие се генерализираат како корпулентни индивидуии со истакнати бедра и гради. Но тоа не е така! Постојат многу варијации каде има присуство на големи бедра и мали гради, на мали бедра и големи гради, на мали бедра и мали гради, или само на бедра и само на гради. На некои од нив има и приказ на пубисот, а на многу нема. На некои плочкасти предмети или цртежи го има прикажано само пубисот, а воопшто ги нема останатите делови на телото. Тоа покажува дека во период од околу 1 500 години, колку што отприлика траел неолитот, постоеле различни мотиви и начини да се прикаже женското тело. Нив ги изработувале илјадници различни „вајари“ од стотици неистовремени различни култури кои можеле да имаат сосема различни причини да прикажат една жена, доколку е жена во прашање, а не дух, предок, божество или поим. Земете го примерот на сликарството на Никола Мартиновски и Ежен Делакроа. Дали сметате дека жената во сликата „Мајка со дете“ на Мартиновски и жената во сликата „Слободата го води народот“ на Делакроа имаат исто значење и изглед? Поради тоа колкава е веројатноста две женски фигурини од неолитот, некогаш дури и со 800 години разлика, да претставуваат единствено мајка, дама, Голема Мајка или божица?“
Она што е карактеристично за неолитот е што во тој период постоело намерно кршење на фигурините, а тоа најчесто се изведувало на женските претстави. Се смета дека овој обред веројатно се однесувал за жените што го менувале статусот од понизок кон повисок, или пак, тоа било концепт за да го истакне завршувањето на одреден циклус.
Во енеолитот, кршењето на фигурини се реализирал и врз целосно сочувани женски фигурини. Тука единствено главата се вадела и ставала, односно укажува на повторна промена на статусот и на промена на идентитетот.
„Во археологијата е тешко да се определи што е најзначајно, поради широките хронолошки рамки и различните културни вредности на секој период. Но според мене, најзначаен женски предмет можеби е откривањето на жртвеникот посветен на ,,Мајката Богинка” од Тумба Маџари во 1980 година од аспект на неговото култно и хронолошко значење и како прв целосно зачуван предмет од оваа категорија кој ќе стане вистински белег на неолитската уметност во Македонија. Исто така, како врв на уметничките дострели од овој период сакам да издвојам една мермерна неолитска фигиринка од истиот локалитет. Но, жената често била прикажувана и во наредните периоди, па така не се помалку вредни, ниту Менадата од Тетово, како и Мермерните статуи на божици низ антиката. Пример: „Срамежливата Венера од Скупи“, „Изида”од Охрид и други,“ кажа археологот Ристов.
Изгледот на предисториските дами – мистерија за современоста
Неолитските женски фигурини претставуваат симболични концепти кои во денешно време кај голем број археолози развиваат дискусија за значењето и нивната претстава.
„Прашање е дали откриените неолитски фигурини укажуваат на изгледот на жените и особено на начинот на кој тие сакале да изгледаат. На малку од нив има врежувања кои укажуваат на облека или коса, додека повеќето од нив се стилизирани и имаат истакнати бедра, гради, или пак се целосно лишени од обележја. Некои од нив можеби биле „облекувани“, но за тоа немаме никаков доказ. Оттука произлегува дека поголемиот број фигурини биле повеќе манифестација на ликовни и симболички концепти, отколку што реално го прикажувале изгледот на жените. Тоа не значи дека неолитските „вајари“ не умееле реално и прецизно да прикажат човечко тело бидејќи има повеќе форми на неолитска уметност каде што знаеме дека „занаетчиите“ биле мошне вешти и дури умееле со геометриска прецизност да ги повторуваат визурите. Фигурината Адам од Говрлево или сликаните орнаменти се неколку такви примери,“ истакна Гоце Наумов.
Според Наумов, интерпретацијата на женските фигурини има модерни перспективи.
„Постојат дури и интерпретации дека ваквите корпулетни женски фигурини, некогаш и со истакнат пубис, биле еротски предмети за интензивирање на машката возбуда, интерпретација подеднакво недокажлива како и таа дека фигурините биле претстави на божици или дами. Оттука, во толкувањето на фигурините неретко аплицираме наши модерни перспективи, некогаш преромантизирани, а некогаш пренеутрални, што подеднакво оди далеку од вистинското определување на нивните значења и намени. Затоа повеќето фигурини треба да се разгледуваат преку нивниот конкретен контекст и специфични ликовни обележја за да може да се разбере што тие прикажуваат. Исто како што не може подеднакво да ги толкувате жената во сликата „Олимпија“ на Едуар Мане и приказ на Богородица на иконата на Дичо Зограф во црквата Св. Никита во Бањани, а и обете изработени во приближно време и на ист континент. Ниту Олимпија самата имала амбиција така да се прикаже себеси, ниту пак Богородица ја имала истата намера, особено што и двете се резултат на уметничко-духовен концепт и не чекореле по париските или скопските улици во 19-от век. Оттука, за секоја неолитска фигурина може засебно да се говори, или барем одредени со слични карактеристики да се групираат во некаква општа интерпретација, што е повторно ризично, исто како што прикажаните широки бедра на Олимпија и на Богородица не можат идентично да се толкуваат во ликовен, општествен и религиски контекст“, заклучи Гоце Наумов.
Погребување на предисториските жени во близина на својот дом
Умрените во предисторијата се закопувале обично во згрчена положба, односно легнати настрана и со колениците кренати под брада. Тоа е положбата на детето во утробата на мајката, па затоа некои од археолозите велат дека така умрените се враќаат во утробата на мајката, онаа вистинската, земјата.
„Во предисторијата одредени жени биле погребувани со најдобро изработениот накит од таа ера. Тоа ги истакнува овие жени како индивидуи со мошне висок статус и одредена улога во обредите. Имајќи го ова предвид, може да се каже дека од неолитот до железното време може да се следи истакнување на некои жени во поглед на нивните улоги и позиции. Но, тука треба да се истакне дека тоа не се однесувало на сите жени, туку само на оние кои достигнале таков статус, за разлика од останатите кои биле идентификувани со мноштвото. Истото се однесувало и на мажите, не сите мажи имале висок статус и поголемиот дел биле мошне веројатно во функција на елитата (барем во железното време),“ посочи Гоце Наумов.
„Низ неолитските и енеолитските куќи, светилишта и ритуалните јами во сите краеви на Македонија. Интересни податоци за жената како посредник во вршењето на духовните активности ни даваат две археолошки ситуации, едната од Лисичин дол, кај Марвинци и втората во Бучинци. Во двете ситуации, откриени се останките од свештенички на што укажува скоро целиот движен материјал и за кој доста е зборувано во стручната литература. Откривањето на овие две ситуации говорат дека во железното време кое е последна етапа од праисторијата, како духовни посредници помеѓу луѓето и боговите биле Пајонските свештенички,“ кажа археологот Јовица Ристов.
Интересна е појава во тоа време каде умрениот се закопувал покрај родниот дом или во самата куќа. Се смета дека го правеле тоа за умрениот, односно неговата душа да остане близу куќата и да им помага на живите потомци. Според податоците од неолитските гробови во Македонија, но и од Балканот, се претпоставува дека погребувањето на починатите во населбата и ангажирањето на предмети во овој обред не претставува само чин на формално и церемонијално збогување на блиските со починатите. Тука се положувале и садови на починатите, тоа ја потврдува тезата дека тие биле вклучени во сложен симболички процес помеѓу живите и мртвите жители во просторот во кој живееле.
„Поради тоа, не треба врз основа на само неколку предисториски артефакти или потврдени ритуали да се генерализираат одредени категории врз сите жени, а уште помалку да им се аплицираат модерни социјални атрибути. Без разлика на нивниот статус или улога во религијата и ритуалите, жените биле важен двигател во развојот и одржувањето на предисториските заедници и мошне веројатно биле вклучени во различни стопански, општествени и обредни активности. Тоа е сосем издржано сознание кое ја истакнува улогата на жените и не треба со сила да се форсираат модерни суперлативни перспективи за да се глорифицира нивното значење. Без постоењето на жените и нивниот суштински придонес во сите сфери на предисториските општества, истите воопшто не би ни се одржале, а уште помалку би манифестирале импресивни форми на уметност, архитектура или духовен живот. Затоа, како и денес, така и во неолитот и воопшто во предисторијата, жените треба да се перципираат како есенцијален чинител, кој заеднички со мажите, на различни начини придонесувале во она што денес го сведочиме за палеолитот, неолитот, енеолитот, бронзеното и железното време,“ заклучува археологот д-р Гоце Наумов.
„Историјата докажува дека историјата може да докаже сè“, рекол Волтер.
Предисторијата е далечна, за неа постојат различни теории и гледишта на нештата, тука се вклучени и различните толкувања за тоа каква била улогата на жената во предисториското општество. Без разлика на различните теории, жената како симбол на животот имала важна улога во создавањето на уметнички дела и била активен учесник во различни аспекти во животот.
Сите пронајдени фигурини во денешно време не се само егзотични артефакти, туку се еден рефлекс, односно слика која ја прикажува жената во минатото. Праисториските дами се симбол на женската истрајност кои покажуваат дека жената во предисторијата не била само сведок на историјата, туку и нејзин креатор.
Користена литература:
Гоце Наумов, „Неолитски фигурини во Македонија“ (2015);
Публикација „Уметничкото богатство на Македонија“, Издавач: Македонска книга (1984);
Археолошки музеј на Република Македонија;
Преземени фотографии:
Археолошки музеј на Република Македонија;
Публикација „Уметничкото богатство на Македонија“, Издавач: Македонска книга (1984);
Фејсбук страница Скопје/Skopje;
Википедија: Адам од Говрлево
Неолитска фигурина од велушка Тумба (Завод и музеј – Битола)
